Μπαίνοντας για καλά στο 2021 εν μέσω πανδημίας, και με δεδομένο ότι το μέλλον κάθε κράτους στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην ανώτερη εκπαίδευση γενικότερα και στους πτυχιούχους των πανεπιστημίων του ειδικότερα, καθίσταται απαραίτητο να εντοπισθούν και να διερευνηθούν οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν και οι προοπτικές των πανεπιστημίων του σήμερα.
Η έκρηξη της πληροφορίας, η ψηφιοποίηση και η παγκοσμιοποίηση αναμφίβολα υπήρξαν θεμελιώδεις παγκόσμιες αλλαγές κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών, μετά την άνοδο των διεθνών αγορών, της επικοινωνίας και της τεχνολογίας των πληροφοριών στη δεκαετία του 1980. Η σημερινή οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση, σε συνδυασμό με την κρίση στον τομέα της υγείας που προκάλεσε η πανδημία του κορωνοϊού, μαζί με την ηθική, πολιτική και κοινωνική κρίση, όχι μόνο έχουν εμβαθύνει και επισπεύσει αυτές τις αλλαγές, αλλά έχουν θέσει νέες προκλήσεις στην Ευρώπη και όχι μόνο.
Προκλήσεις που αφορούν στην αναδιάρθρωση της κοινωνίας της γνώσης μέσω της ποιότητας, της δημιουργικότητας και της καινοτομίας, πλάι στη διαμόρφωση νέων πολιτικών στα ζητήματα του κλίματος και της μετανάστευσης, καθώς και στο διερευνώμενο χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών.
Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση πρέπει να συμμετέχει ενεργά σ’ αυτή τη νέα φάση, τόσο μέσω της εκπαίδευσης και της κατάρτισης (νέες ικανότητες για νέες θέσεις εργασίας στο πλαίσιο της διά βίου μάθησης) όσο και μέσω της έρευνας (νέες γνώσεις που θα εφαρμοστούν μέσω της καινοτομίας) και μιας ουσιώδους ανθρωπιστικής και κοινωνικής μόρφωσης. Σήμερα, η Ευρώπη χρειάζεται περισσότερους και καλύτερα μορφωμένους πτυχιούχους. Τα πανεπιστημιακά ιδρύματα πρέπει να αναπροσαρμόσουν και να αναδιατυπώσουν τις αποστολές και τις στρατηγικές τους.
Η ποιότητα και η καινοτομία είναι εκ των ων ουκ άνευ για την επίτευξη ανταγωνιστικότητας στην ευρωπαϊκή ανώτερη εκπαίδευση, ιδίως όταν εστιάζεται στις προκλήσεις της σε παγκόσμιο πλαίσιο. Το σημείο εκκίνησης είναι ο συγκεκριμένος ρόλος, η λειτουργία και η σημασία των πανεπιστημίων και των προγραμμάτων σπουδών που προσφέρουν, ανεξάρτητα από σε ποια χώρα λειτουργούν και ποια μέχρι τώρα κατεύθυνση έχουν πάρει για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων.
Μετά από πάνω από δύο δεκαετίες εντατικής εργασίας στη Διαδικασία της Μπολόνιας από τις Κυβερνήσεις και τους οργανισμούς ιδρυμάτων ανώτερης εκπαίδευσης και άλλων ενδιαφερόμενων μερών, ανάπτυξης και εφαρμογής σχετικών νομοθετικών πλαισίων σε αυξανόμενο αριθμό ευρωπαϊκών χωρών, και δημιουργίας του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτερης Εκπαίδευσης, βρισκόμαστε στο στάδιο της πλήρους εφαρμογής τόσο σε κρατικό όσο και ιδρυματικό επίπεδο, περνώντας από τη θεωρία στην πράξη, από τη θεωρία στην εφαρμογή. Μια μεγάλης κλίμακας ευρωπαϊκή μεταρρύθμιση της ανώτερης εκπαίδευσης απαιτεί μεγάλες προσπάθειες από όλους τους τύπους ιδρυμάτων ανώτερης εκπαίδευσης, με συνεχή υποστήριξη από τις Κυβερνήσεις, και με ενεργό συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων μερών, συμπεριλαμβανομένων των φοιτητών, του ακαδημαϊκού και διοικητικού προσωπικού και των εργοδοτών, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα.
Η επαγγελματικά προσανατολισμένη ανώτερη εκπαίδευση επικεντρώθηκε εξαρχής σε τομείς προτεραιότητας, οι οποίοι θα μπορούσαν να έχουν εισροές και εκροές που να αντικατοπτρίζουν την ειδική αποστολή των ιδρυμάτων και των προγραμμάτων σπουδών με προσανατολισμό στην αγορά εργασίας, δίνοντας έμφαση σε μια φοιτητοκεντρική προσέγγιση και στην απασχολησιμότητα των πτυχιούχων. Με βάση συστηματική και εντατική έρευνα σχετικά με την εναρμόνιση των προσεγγίσεων στην επαγγελματικά προσανατολισμένη ανώτερη εκπαίδευση στην Ευρώπη, θα ήθελα να τονίσω την αυξανόμενη σημασία και τον ρόλο των επαγγελματικά προσανατολισμένων ιδρυμάτων ανώτερης εκπαίδευσης στην Ευρώπη. Πράγματι, η έρευνα που διεξήχθη από τον EURASHE σε 15 χώρες της Ευρώπης δείχνει ότι η επαγγελματικά προσανατολισμένη ανώτερη εκπαίδευση είναι μια μορφή ανώτερης εκπαίδευσης που προσφέρει με αποτελεσματικότητα μια ιδιαίτερα έντονη διασύνδεση με τον κόσμο της εργασίας σε όλες τις πτυχές της, συμπεριλαμβανομένης της διδασκαλίας, της μάθησης, της έρευνας και της διακυβέρνησης, σε όλα τα επίπεδα του γενικού πλαισίου προσόντων του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτερης Εκπαίδευσης.
«Η ποιότητα και η καινοτομία οδηγούν στην ανταγωνιστικότητα, και τόσο η ευρωπαϊκή όσο ιδιαίτερα η κυπριακή ανώτερη εκπαίδευση πρέπει να είναι ανταγωνιστικές περισσότερο από κάθε άλλη φορά.» Τούτων λεχθέντων, θα προχωρήσω στον εντοπισμό και παρουσίαση δέκα τομέων προτεραιότητας και προκλήσεων και θα εξηγήσω πώς τα πανεπιστήμια θα μπορούσαν να εμπλακούν σε μια αποτελεσματική αντιμετώπισή τους.
Διασφάλιση ποιότητας και εργαλεία διαφάνειας
Η διασφάλιση της ποιότητας υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία και επιτεύγματα της Διαδικασίας της Μπολόνιας και του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτερης Εκπαίδευσης. Επιτρέπει στα πανεπιστήμια να λειτουργούν με πρότυπα και κατευθυντήριες γραμμές, σύμφωνα με το προφίλ τους που είναι προσανατολισμένο, μεταξύ άλλων, και στον κόσμο της εργασίας και στην ανάπτυξη βιώσιμης απασχολησιμότητας των πτυχιούχων τους. Τα υφιστάμενα Ευρωπαϊκά Πρότυπα Διασφάλισης της Ποιότητας στην Ανώτερη Εκπαίδευση παρέχουν στα πανεπιστημιακά ιδρύματα μια σύγχρονη μορφή διαχείρισης και διασφάλισης της ποιότητας σύμφωνα με το προφίλ, την αποστολή και τη στρατηγική τους. Να θυμάστε ότι η ποιότητα οδηγεί στην ανταγωνιστικότητα, και τόσο η ευρωπαϊκή όσο ιδιαίτερα η κυπριακή ανώτερη εκπαίδευση πρέπει να είναι ανταγωνιστικές περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Είναι ζωτικής σημασίας όλες οι ευρωπαϊκές χώρες, όλα τα ευρωπαϊκά πανεπιστημιακά ιδρύματα, όλοι οι οργανισμοί διασφάλισης της ποιότητας να εφαρμόσουν έγκαιρα και με διάκριση τα «Πρότυπα και Κατευθυντήριες Γραμμές για τη Διασφάλιση της Ποιότητας στον Ευρωπαϊκό Χώρο Ανώτερης Εκπαίδευσης» όσον αφορά τόσο στην εσωτερική όσο και την εξωτερική διασφάλιση της ποιότητάς τους.
Από την άλλη πλευρά, εάν η ποικιλομορφία στην παροχή ανώτερης εκπαίδευσης πρέπει να θεωρηθεί πλεονέκτημα, ένα διαφανές, πολυδιάστατο σύστημα ταξινόμησης των μέσων που έχουν σχεδιαστεί για τη συγκριτική αξιολόγηση των ιδρυμάτων ανώτερης εκπαίδευσης σχετικά με την έρευνα και την καινοτομία, τα διδακτικά και μαθησιακά αποτελέσματα, την προσφορά προς την κοινωνία κ.λπ. μπορεί να συμβάλει στον εντοπισμό και την προβολή αυτής της ποικιλομορφίας. Η ανάπτυξη τέτοιων μέσων διαφάνειας είναι, ωστόσο, άρρηκτα συνδεδεμένη με ένα καλά λειτουργικό σύστημα διασφάλισης της ποιότητας σε ολόκληρο τον Ευρωπαϊκό Χώρο Ανώτερης Εκπαίδευσης και με καλά περιγραφόμενα πλαίσια προσόντων που συνδέονται στενά με τις αποστολές των ιδρυμάτων ανώτερης εκπαίδευσης.
Η κοινωνική διάσταση
Όπως αναφέρεται στη Διαδικασία της Μπολόνιας, η κοινωνική διάσταση αποτελεί μέρος ενός πολυδιάστατου πολιτικού και κοινωνικοοικονομικού πλέγματος, που δεν μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της εκπαίδευσης. Η διεύρυνση της πρόσβασης στην ανώτερη εκπαίδευση ωστόσο θα ήταν ένα σημαντικό βήμα προς μια πιο βιώσιμη και δημοκρατική κοινωνία, στην οποία ένας αυξανόμενος αριθμός ατόμων με διαφορετικό υπόβαθρο μπορεί να συνεισφέρει εξίσου πολύτιμα. Ο κάθε επιμέρους φοιτητής επιτυγχάνει ιδανικά το υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης που είναι σύμφωνο με τις ικανότητες, τις δεξιότητες και τις επιθυμίες του, ανεξάρτητα από το κοινωνικοοικονομικό, πολιτιστικό ή εθνικό υπόβαθρο.
Εθνικό Πλαίσιο Προσόντων
Τα Εθνικά Πλαίσια Προσόντων έχουν σχεδιαστεί για να διευκολύνουν την αναγνώριση, την κινητικότητα και την απασχολησιμότητα μέσω της διαφάνειας, της συγκρισιμότητας και της δυνατότητας μεταφοράς και μετεγγραφής, όχι μόνο μεταξύ διαφορετικών χωρών αλλά και μεταξύ διαφορετικών τομέων εντός ενός εθνικού συστήματος ανώτερης εκπαίδευσης. Για την εκπλήρωση αυτού του σκοπού, τα Εθνικά Πλαίσια Προσόντων έχουν αναπτυχθεί με μεγάλη έμφαση στα μαθησιακά αποτελέσματα, επιτρέποντας μια ποικιλία μαθησιακών διαδρομών σε ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα σπουδών, συμπεριλαμβανομένης της επίσημης και άτυπης μάθησης. Συνδέονται με την αναγνώριση της προηγούμενης μάθησης, πιστοποιούνται με βάση το γενικό πλαίσιο προσόντων στον Ευρωπαϊκό Χώρο Ανώτερης Εκπαίδευσης και ευθυγραμμίζονται με το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Προσόντων για τη Διά Βίου Μάθηση.
Στο πλαίσιο των Εθνικών Πλαισίων Προσόντων, η καθιέρωση των μαθησιακών αποτελεσμάτων ως κεντρικής συνιστώσας τοποθετεί τους φοιτητές, και όχι τα συστήματα ή τα ιδρύματα ή τους διδάσκοντες, στο επίκεντρο της ανώτερης εκπαίδευσης. Η εστίαση στα μαθησιακά αποτελέσματα σε θεσμικό επίπεδο εξασφαλίζει την κατάλληλη επικέντρωση στον σχεδιασμό, στην παράδοση και στην αξιολόγηση της μάθησης και προάγει τη μαθησιακή νοοτροπία και τον πολιτισμό στο πλαίσιο των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων.
ΦΟΙΤΗΤΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ
Από την αρχή της Διαδικασίας της Μπολόνιας, ο ρόλος των διδασκομένων, των διδασκόντων και του μαθησιακού τους περιβάλλοντος έχει ήδη υποστεί σημαντικές αλλαγές σύμφωνα με τη σχετικά νέα έννοια της μάθησης με επίκεντρο τους φοιτητές. Η κοινωνία, που βασίζεται στη μάθηση σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο, απαιτεί μια σειρά από ικανότητες και δεξιότητες που να είναι παγκοσμίως αποδεκτές, όπως διαπροσωπικές και διαπολιτισμικές ικανότητες, ανθρωπιστική μόρφωση, πολυγλωσσία, διεθνή ευαισθητοποίηση, δεξιότητες τεχνολογίας, επικοινωνίας και πληροφοριών, και –ίσως το πιο σημαντικό– ικανότητα να μάθουν πώς να μαθαίνουν σε διαφορετικά επίσημα και ανεπίσημα περιβάλλοντα, συμπεριλαμβανομένων αυτόνομων μαθησιακών διαδικασιών με επαρκείς δομές υποστήριξης και καθοδήγησης.
Οι βασικές προϋποθέσεις για την επιτυχία
>>Έρευνα και καινοτομία
Τα πανεπιστήμια, έχοντας ως βασικούς τομείς λειτουργίας τους τη διδασκαλία, την έρευνα και την προσφορά στην κοινωνία, επικεντρώνονται σε διάφορες πτυχές της έρευνας, όπου το προφίλ ενός εκάστου ιδρύματος θα καθορίσει το πεδίο και τη σημασία της συμμετοχής του στην έρευνα. Από αυτή την άποψη, η πανεπιστημιακή εκπαίδευση αποτελεί σημαντική κινητήριο δύναμη όχι μόνο για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, αλλά και για την καινοτομία σε έναν κόσμο που βασίζεται όλο και περισσότερο στη γνώση. Μια επιτυχημένη στρατηγική για την καινοτομία πρέπει να επιδιώκει την οικονομική ευημερία, διασφαλίζοντας ταυτόχρονα και τη κοινωνική ευημερία. Αυτό απαιτεί μια βιώσιμη βάση καινοτομίας, που να επενδύει στην οικοδόμηση στρατηγικών συμμαχιών και συνεργασιών μεταξύ πανεπιστημίων για προώθηση της καινοτομίας, της δημιουργικότητας και της ακαδημαϊκής και εφαρμοσμένης έρευνας.
Η έρευνα, η ανάπτυξη και η καινοτομία αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της βιώσιμης ανώτερης εκπαίδευσης, ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της κοινωνίας και του κόσμου της εργασίας. Μια επαγγελματικά προσανατολισμένη ανώτερη εκπαίδευση, και η συμμετοχή των φοιτητών σε αυτήν, συμβάλλει στην απασχολησιμότητα και στην ικανότητα μάθησης των φοιτητών. Μπορεί επίσης να θεωρηθεί ως ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη των ΜΜΕ, των επιχειρήσεων και της κοινωνίας γενικότερα.
>>Διεθνής διαφάνεια
Τα σημερινά προβλήματα είναι παγκόσμια και δεν μπορούν να επιλυθούν σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή όπως είναι ο Ευρωπαϊκός Χώρος Ανώτερης Εκπαίδευσης, αλλά απαιτούν μια παγκόσμια πλατφόρμα για παγκόσμιες λύσεις. Επιπλέον, η δημιουργία μιας κοινωνίας που να βασίζεται στη γνώση απαιτεί παγκόσμια ευαισθητοποίηση και υπευθυνότητα, και τα πανεπιστήμια μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην αύξηση της συνείδησης και στην εξεύρεση λύσεων μέσω της διεθνοποίησης των προγραμμάτων σπουδών και του περιβάλλοντος μελέτης.
>>Κινητικότητα
Η κινητικότητα των φοιτητών είναι σημαντική για την ανταλλαγή και τη διάχυση γνώσεων και δεξιοτήτων μεταξύ φοιτητών και επαγγελματιών. Συμβάλλει στην ατομική ανάπτυξη και στην ανάπτυξη υπεύθυνων πολιτών και στηρίζει την ευρωπαϊκή ταυτότητα και την ευρωπαϊκή πολυπολιτισμική και πολύγλωσση παράδοση σε ένα παγκόσμιο πλαίσιο. Τα πανεπιστημιακά ιδρύματα θα πρέπει να αναπτυχθούν περαιτέρω ως χώροι διεθνών ακαδημαϊκών ανταλλαγών και ως πάροχοι διεθνώς ειδικευμένων πτυχιούχων, προωθώντας την κινητικότητα των φοιτητών, του προσωπικού και των ερευνητών.
Η αναγνώριση των τίτλων σπουδών είναι ψηλά στην ημερήσια διάταξη του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτερης Εκπαίδευσης για προφανείς λόγους. Είναι μια από τις πιο κρίσιμες προϋποθέσεις για την κινητικότητα των ατόμων και της γνώσης στην Ευρώπη. Μπορεί να προσφέρει την ευκαιρία να κλείσει η αναντιστοιχία δεξιοτήτων σε ορισμένες περιοχές. Είναι επίσης η βάση για την ενίσχυση του επιπέδου ικανοτήτων σε όλη την Ευρώπη. Είναι το κλειδί για την επιτυχία στη διά βίου μάθηση.
>>Νέα μέσα
Η νέα γενιά μπορεί να θεωρηθεί ως «ηλεκτρονικοί ιθαγενείς», για τους οποίους η πρόσβαση στον εικονικό κόσμο και στα κοινωνικά μέσα είναι μέρος της καθημερινής ζωής, μια παράλληλη πορεία με τη ραγδαία ανάπτυξη της πληροφορίας και της γνώσης, μια πραγματικότητα ανταγωνιστικών ερεθισμάτων, αλλά και μερικές φορές χάος. Σ’ αυτή την πραγματικότητα, απαιτείται ώστε η πανεπιστημιακή εκπαίδευση για επίτευξη των μαθησιακών της αποτελεσμάτων, που εμπεριέχει μετασχηματισμό της θεωρίας σε πράξη, πολύπλοκη επίλυση προβλημάτων σε πραγματικές καταστάσεις, έρευνα που να βασίζεται στις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας και πρακτική κατάρτιση, να χρησιμοποιεί νέες μορφές ηλεκτρονικής μάθησης και επικοινωνίας. Ένα παράδειγμα είναι η προσφορά προγραμμάτων σπουδών και μαθημάτων μέσω του διαδικτύου και ηλεκτρονικά εξ αποστάσεως.
>>Οικονομική στήριξη
Μια αυξημένη κρατική οικονομική στήριξη είναι απαραίτητη για τη διατήρηση του τρέχοντος επιπέδου σπουδών, αλλά μπορεί να μην είναι αρκετή για να αυξήσει σημαντικά το ποσοστό των νέων που θα ολοκληρώσουν ένα πρόγραμμα σπουδών πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Το δεδουλευμένο όφελος για την κοινωνία από το εκπαιδευτικό σύστημα, με τη μορφή ειδικευμένων εργαζομένων, επιχειρηματιών και ανεξάρτητων ερευνητών, υπερτερεί κατά πολύ της τρέχουσας επένδυσης. Αυτό καθιστά τόσο ρεαλιστική όσο και επιθυμητή τη μη κρατική επένδυση προσπαθειών και πόρων στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση, την έρευνα και την καινοτομία, εξασφαλίζοντας έτσι πρόσθετη εξωτερική χρηματοδότηση.
Η εφαρμογή όλων των παραπάνω και η επίτευξη μιας τόσο ευρωπαϊκής όσο και κυπριακής ανταγωνιστικής πανεπιστημιακής εκπαίδευσης απαιτούν μια ολιστική προσέγγιση, αναλαμβάνοντας δράση σε όλες τις πτυχές της Διαδικασίας της Μπολόνιας. Εκτός από αυτή τη σημαντική απαίτηση, η ενεργός και παραγωγική συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων μερών και φορέων της ανώτερης εκπαίδευσης αποτελεί βασική προϋπόθεση για την επιτυχία σ’ αυτό το ιστορικό ορόσημο στην ευρωπαϊκή εκπαίδευση. Οι συλλογικές επενδύσεις στην εκπαίδευση διασφαλίζουν και βελτιώνουν περαιτέρω το σημερινό επίπεδο ευημερίας των πολιτών και, ακόμη πιο σημαντικό, δίνουν στις επόμενες γενιές ευκαιρίες να οικοδομήσουν το δικό τους καλύτερο μέλλον.
* Καθηγητής Ιστορίας-Αρχαιολογίας και αντιπρόεδρος του Συμβουλίου του Philips University και πρώην πρύτανης Πανεπιστημίου.